Cukrzycy typu 1 mogą towarzyszyć inne schorzenia autoimmunologiczne, np. celiakia. Szacuje się, że trwale nie tolerować glutenu może nawet 15% dorosłych cukrzyków. Co łączy te choroby? Obie są uwarunkowane genetycznie, mają podłoże immunologiczne i prowadzą do uszkodzeń narządów wewnętrznych. Co jeszcze warto wiedzieć o związku celiakii z cukrzycą typu 1?

W cukrzycy trzustka, a w celiakii jelito cienkie

W cukrzycy typu 1 na skutek nieprawidłowej reakcji immunologicznej dochodzi do niszczenia komórek beta wysp trzustki. Gdy destrukcji ulegnie 80–90% tych komórek, osiągnięty zostaje poziom krytyczny. Jego konsekwencją jest niedobór insuliny, hiperglikemia (wysoki poziom cukru we krwi) i poważne zaburzenia metabolizmu.

W celiakii czynnikiem wyzwalającym błędną reakcję immunologiczną jest gluten spożywany wraz z pokarmem. W następstwie tej reakcji kosmki jelitowe ulegają poważnemu uszkodzeniu. To z kolei prowadzi do zaburzenia wchłaniania substancji odżywczych z pożywienia, a także substancji aktywnych z leków. Niedożywienie organizmu wywołane celiakią przebiega z towarzyszeniem różnorodnych objawów, o których więcej przeczytasz w artykule: Nie dość że… to jeszcze celiakia.

Tło genetyczne

Współistnienie cukrzycy typu 1 i celiakii w znacznym stopniu warunkowane jest genetycznie. W obu schorzeniach stwierdza się obecność haplotypu HLA-DQ2 i/lub HLA-DQ8. Posiadanie tych genów wiąże się z wyższym ryzykiem zachorowania nie tylko na celiakię, ale również na cukrzycę typu 1. Dowiedziono, że homozygotyczność (dwie jednakowe kopie genu) w zakresie haplotypu HLA-DQ2 (obecny u ok. 90% osób z celiakią) u chorych na cukrzycę typu 1 zwiększa ryzyko wystąpienia przeciwciał charakterystycznych dla celiakii o 33%.

W badaniach prowadzonych wśród dzieci i młodzieży z cukrzycą typu 1 celiakię wykrywa się ok. 20-krotnie częściej niż w populacji bez cukrzycy. W 60% przypadków celiakię stwierdza się w tej grupie w momencie rozpoznania cukrzycy lub w ciągu pierwszego roku od diagnozy. U pozostałych 40% po 24–36 miesiącach.

Dane o częstości występowania celiakii u dorosłych cierpiących na cukrzycę typu 1 są rozbieżne. Niektóre źródła podają porównywalną do wieku dziecięcego i młodzieńczego częstość tej choroby współistniejącej, inne natomiast wskazują, że odsetek zachorowań na celiakię wśród cukrzyków powyżej 18. roku życia wynosi ok. 6,8%. Rozbieżność danych wynika z różnicy płci i wieku osób biorących udział w badaniu, czułości i swoistości testów stosowanych do badania przeciwciał oraz przyjętych kryteriów rozpoznania choroby.

Wiadomo jednak, że szczyt zachorowań na celiakię u diabetyków przypada na okres między 10. a 45. rokiem życia. Podobnie jak w populacji osób bez cukrzycy, częściej chorują kobiety niż mężczyźni (16,7% vs. 9,9%). Znamienne jest to, że w ponad 30% przypadków celiakia wykrywana jest u chorego na cukrzycę typu 1 z co najmniej kilkuletnim opóźnieniem.

Lepiej późno niż później

Późne rozpoznanie celiakii u cierpiących na cukrzycę typu 1 wynika przede wszystkim z utajonego przebiegu choroby, z dyskretnymi, niespecyficznymi objawami lub zupełnym brakiem niepokojących symptomów.

Bardzo istotnym sygnałem świadczącym o potencjalnie współistniejącej celiakii jest chwiejny przebieg cukrzycy. Wahania glikemii, hipoglikemia występująca także po posiłkach lub kwasica ketonowa powinny zwrócić uwagę lekarza i stanowić wskazanie do diagnostyki w kierunku celiakii.

Współwystępowanie nierozpoznanej i nieleczonej celiakii z cukrzycą typu 1 nie tylko zaburza leczenie cukrzycy, ale także może prowadzić do dalszych powikłań w postaci retinopatii (chorobowe zmiany w siatkówce oka), nefropatii (cukrzycowa choroba nerek) czy osteoporozy.

Występowanie cukrzycy typu 1 i celiakii w duecie jest złym czynnikiem prognostycznym. Dane wskazują, że po 15 latach chorowania ryzyko śmierci zwiększa się w tej grupie chorych 3-krotnie w porównaniu z cukrzykami bez celiakii.

Leczenie celiakii ma pozytywny wpływ na przebieg cukrzycy. Dzięki zastosowaniu diety bezglutenowej niwelowany jest toksyczny wpływ glutenu na kosmki jelitowe. Dzięki temu możliwa jest ich regeneracja i przywrócenie funkcji, co ma ogromne znaczenie dla skutecznego wchłaniania leków i ustabilizowania przebiegu cukrzycy.

Jak wykryć nowego wroga

Diagnostyka celiakii jest wieloetapowa, a składają się na nią badania serologiczne, genetyczne oraz histopatologiczne błony śluzowej jelita cienkiego. Więcej na ten temat dowiesz się z cyklu filmów: Toksyczny gluten, czyli cała prawda o objawach i leczeniu celiakii.

Ponieważ chorzy na cukrzycę typu 1 stanowią grupę wysokiego ryzyka zachorowania na celiakię, powinni przechodzić badania skriningowe w tym kierunku. Mogą one być prowadzone w dwojaki sposób: zaczynając od testów serologicznych bądź od genetycznych.

Testy serologiczne w skriningu celiakii

Wykonanie przesiewowych testów serologicznych polega na oznaczeniu przeciwciał anty-tTG IgA oraz całkowitego IgA, ponieważ u osób chorujących na celiakię lub cukrzycę typu 1 ryzyko niedoboru IgA jest 10–15 razy wyższe. Jeśli stwierdzono w badaniach laboratoryjnych niedobór IgA, należy powtórzyć testy serologiczne pod kątem obecności przeciwciał anty-tTG lub anty-DPG w klasie IgG.

Przy ujemnych wynikach przesiewowych testów serologicznych brak jest podstaw do rozpoznania celiakii. Należy jednak powtarzać badania regularnie raz na rok lub raz na dwa lata. Dodatni wynik testów serologicznych stanowi wskazanie do pogłębionej diagnostyki w kierunku celiakii (EmA, biopsja jelita cienkiego, testy genetyczne).

Testy genetyczne w skriningu celiakii

Dodatni wynik testu genetycznego HLA-DQ2/DQ8 potwierdza przynależność do grupy podwyższonego ryzyka zachorowania na celiakię i pozwala wstępnie szacować jej ryzyko, ale jest niewystarczający, by rozstrzygnąć o kwestii współistnienia celiakii z cukrzycą typu 1. Zaletą tego badania jest fakt, że ujemny wynik HLA-DQ2/DQ8 wyklucza w powyżej 99% ryzyko celiakii.

Dodatni wynik HLA-DQ2/DQ8 zobowiązuje do wykonania badań serologicznych opisanych powyżej, a czasem także biopsji jelita cienkiego, by jednoznacznie potwierdzić lub wykluczyć współwystępowanie celiakii.

Podsumowanie

Długość i jakość życia chorych na cukrzycę typu 1 i towarzyszącą jej celiakię zależy od wczesnego wykrycia obu schorzeń. Utajona postać celiakii w dowolnym momencie może przejść w pełnoobjawową chorobę. Z tego względu badania przesiewowe diabetyków w kierunku celiakii mają ogromne znaczenie i są rekomendowane przez Europejskie Towarzystwo ds. Badań nad Celiakią (ESsCD, 2019).

Zbadaj geny HLA-DQ2/DQ8

Literatura:

1. Kaur N., Bhadada S.K., Minz R.W., Dayale D., Kochhar R. Interplay between Type 1 Diabetes Mellitus and Celiac Disease: Implications in Treatment. Digestive Diseases (Basel, Switzerland) 2018; 36(6): 399–408.
2. Weiss B., Pinhas-Hamiel O. Celiac Disease and Diabetes. Journal of Pediatric Gastroenterology and Nutrition 2017; 64(2): 175–179.
3. Singh P., Seth A., Kumar P., Sajjan S. Coexistence of celiac disease & type 1 diabetes mellitus in children. Indian Journal of Medical Research 2017; 145(1): 28–32, doi: 10.4103/ijmr.IJMR_199_15.
4. Waliłko E., Niemiec A., Majkowska L. Celiakia u dorosłych osób z cukrzycą typu 1. Diabetologia Kliniczna 2014; 3(5): 206–211.
5. Jarosz-Chobot P. Celiakia u chorych na cukrzycę typu 1. Diabetologia na Co Dzień. 2010; 20: 10–11.
6. Elfstrom P., Sundstrom J., Ludvigsson J.F. Systematic review with meta-analysis: associations between coeliac disease and type 1 diabetes. apeutics2014; 40(10): 1123–1132, doi: 10.1111/apt.12973. Epub 2014 Oct 1.
7. Abdulbaqi Al-Toma i współpr. European Society for the Study of Coeliac Disease (ESsCD) Guideline for Coeliac Disease and Other Gluten-Related Disorders. United European Gastroenterology Journal 2019; 7(5): 583–613 (https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC6545713/).