W dzisiejszych czasach media społecznościowe zasypują nas kolejnymi nowinkami na temat zdrowego stylu życia, w tym odżywiania. Wszędobylski gluten, znajdujący się w wielu produktach spożywczych, owiany jest złą sławą. Czy rzeczywiście szkodzi każdemu? Kto powinien na niego uważać i dlaczego?

Co to jest gluten

Gluten to ogólnie stosowana nazwa grupy białek roślinnych składających się z prolamin i glutenin, które obecne są w ziarnach pszenicy, żyta i jęczmienia. Zalicza się je do białek dużych, opornych na działanie proteaz, co sprawia, że są one cięższe do strawienia niż białka małych rozmiarów. Wyróżnia je duża sprężystość, elastyczność i kleistość. Właśnie dzięki tym właściwościom możemy cieszyć się pulchnymi i puszystymi wypiekami. Gluten na szeroką skalę jest wykorzystywany w przemyśle spożywczym. Znajduje się m.in. w pieczywie, makaronach, ciastkach, kaszach. Ponadto stanowi dobry nośnik aromatu i jest dodawany jako wypełniacz do wielu produktów, np. wędlin, serów, słodyczy, przypraw.

Czy na pewno każdy powinien go unikać

Generalnie dla większości ludzi gluten nie stanowi zagrożenia i jest przez nich dobrze trawiony. Od pewnego czasu wśród społeczeństwa panuje moda na wyeliminowanie go z codziennego jadłospisu. Czy pozbycie się tego składnika z menu osób zdrowych, dobrze tolerujących gluten to rzeczywiście dobry pomysł? Otóż nie. Pamiętajmy, że produkty zbożowe są źródłem witamin i makroelementów, a przede wszystkim błonnika. Ten ostatni reguluje pracę jelit, przyczynia się do obniżenia ryzyka chorób sercowo-naczyniowych, cukrzycy typu II, udaru, a także zmniejsza ryzyko zgonu z powodu raka jelita grubego. Korzystnie wpływa na redukcję masy ciała, będąc sprzymierzeńcem osób odchudzających się. Dieta bezglutenowa zalecana jest tylko w uzasadnionych przypadkach i nie powinna być stosowana prewencyjnie!

Komu szkodzi gluten

Dla niektórych gluten może być niebezpieczny i powodować nietolerancję pokarmową. Nieceliakalna nadwrażliwość na gluten (ang. non-coeliac gluten sensitivity, NCGS) jest, obok alergii na pszenicę i celiakii, jedną ze stosunkowo niedawno sklasyfikowanych postaci chorób glutenozależnych.

Co wiemy o nieceliakalnej nadwrażliwości na gluten

Na NCGS chorują głównie kobiety i mamy z nią do czynienia częściej niż z celiakią – dotyczy ok. 6% populacji. Patomechanizm nie został do końca poznany, ale przypuszcza się, że biorą w nim udział głównie nieswoiste mechanizmy odporności. Jest to schorzenie o podłożu niealergicznym, nieautoimmunologicznym i w niewielkim stopniu związanym z komponentą genetyczną. Geny HLA-DQ2 i HLA-DQ8 obecne są zaledwie u 50% chorych. Klinicznie choroba ta objawia się dolegliwościami jelitowymi, takimi jak wzdęcia, ból brzucha, biegunki, zaparcia, uczucie przelewania w jelitach, nudności, wymioty, oraz pozajelitowymi. U pacjentów może wystąpić złe samopoczucie, zmęczenie, ból głowy, trudności z koncentracją, niepokój, spadek masy ciała, wysypka, depresja, bóle stawów i kości, skurcze mięśni, zapalenie błony śluzowej jamy ustnej, niedokrwistość. Objawy pojawiają się zazwyczaj po kilku godzinach lub po paru dniach od spożycia glutenu.

Rozpoznanie NCGS

Obecnie brakuje jednoznacznych badań potwierdzających NCGS. Nie ma także specyficznych i czułych biomarkerów charakterystycznych dla tej jednostki chorobowej. Diagnostyka obejmuje 3 etapy:

1. 1. wykluczenie celiakii i alergii na pszenicę,
   2. stosowanie diety bezglutenowej przez określony czas oraz monitorowanie objawów u pacjenta,
   3. ponowne włączenie glutenu do diety oraz monitorowanie nasilenia objawów.

Jeżeli po ponownym podaniu glutenu dochodzi do nawrotu objawów, rozpoznajemy NCGS.

Jak uporać się z NCGS

Dotychczas nie zostały wyznaczone standardy postępowania terapeutycznego. Obecnie skuteczną metodą w walce z NCGS jest zastosowanie diety bezglutenowej przez dany okres, po którym stopniowo wprowadza się gluten, obserwując przy tym wznowienie objawów u pacjenta. Do produktów niezawierających glutenu zalicza się m.in. ryż, grykę, komosę ryżową, kukurydzę, certyfikowany owies, warzywa, owoce, rośliny strączkowe (bób, fasola, ciecierzyca), mięso, ryby, jaja, mleko.

Niektórzy badacze sugerują, że NCGS może wynikać także z nietolerancji cukrów, a dokładnie cukrów prostych i fermentowalnych oligosacharydów (ang. fermentable oligosaccharides, disaccharides, monosaccharides and polyols, FODMAPs). Jest to grupa krótkołańcuchowych cukrów, które, niestrawione i niewchłonięte, podlegają procesom fermentacji w jelitach, co skutkuje wystąpieniem objawów ze strony układu pokarmowego: gazów, wzdęć, biegunek, zaparć, uczucia przelewania w jelitach czy niestrawności. Dlatego pacjentom zaleca się eliminację także FODMAPs lub ograniczenie ich spożycia.

Dieta pozbawiona glutenu powinna zostać odpowiednio uzupełniona. Samodzielne wycofanie zawierających go produktów może doprowadzić do niedoborów błonnika, tiaminy, kwasu foliowego i pierwiastków, takich jak żelazo, wapń, magnez. Bardzo istotne jest więc wdrożenie właściwych zamienników w celu dostarczenia organizmowi wszystkich potrzebnych substancji odżywczych. Pacjentom z rozpoznanym NCGS rekomenduje się konsultację dietetyczną w celu ułożenia zrównoważonej diety.

Podsumowanie

Nieceliakalna nadwrażliwość na gluten jest odrębnym schorzeniem niż celiakia czy alergia na pszenicę i należy je różnicować.

Celiakia to choroba autoimmunologiczna o podłożu genetycznym i zapalnym, prowadzi do zaniku kosmków jelitowych. Jest silnie związana z występowaniem genów HLA-DQ2 i HLA-DQ8. Objawy obserwowane są zazwyczaj po paru tygodniach.

Alergia na pszenicę ma podłoże alergiczne. Może powodować obrzęki naczyniowe, duszności, nieżyt nosa, pokrzywkę, astmę, skurcze brzucha czy wymioty. Objawy pojawiają się bardzo szybko, w ciągu kilku sekund lub minut.

Ponieważ NCGS przynosi wiele trudności diagnostycznych, do jej rozpoznania konieczne jest wyeliminowanie pozostałych chorób glutenozależnych, m.in. celiakii.

Jakie są korzyści z wykonania badania genetycznego w kierunku celiakii

Test na obecność genów HLA-DQ2 i HLA-DQ8 pozwala ocenić, czy występuje predyspozycja genetyczna do zachorowania. Choć geny te mogą wystąpić zarówno w przypadku NCGS, jak i celiakii, to wiadomo, że haplotyp celiakalny jest silniej skorelowany z celiakią i posiada go 80% chorych.

Badanie genetyczne HLA-DQ2 i HLA-DQ8 jest świetnym narzędziem mogącym wykluczyć celiakię. Wysoka ujemna wartość predykcyjna tego badania w 99% przypadków umożliwia jej wyeliminowanie z listy branych pod uwagę schorzeń.

Badanie to zaleca się wykonywać zawsze w trudnych przypadkach diagnostycznych oraz u pacjentów z grupy ryzyka rozwoju celiakii. Pamiętajmy, że celiakia może ujawnić się na każdym etapie życia, a wynik badania genetycznego jest niezmienny i analizy nie trzeba powtarzać, w przeciwieństwie np. do badań serologicznych.

Piśmiennictwo:

1. 1. https://www.sciencedirect.com/science/article/abs/pii/S0031393916300257
   2. https://dietetycy.org.pl/korzysci-z-blonnika-pokarmowego-w-diecie-kolejne-doniesienia/
   3. https://euroimmun.pl/blog/celiakia-w-polsce-wciaz-za-dluga-droga-do-diagnozy/
   4. https://www.wspolczesnadietetyka.pl/diagnostyka/diagnostyka-chorob-glutenozaleznych
   5. https://ncez.pzh.gov.pl/choroba-a-dieta/dieta-fodmap-zasady-i-zastosowanie/
   6. https://euroimmun.pl/blog/nieceliakalna-nadwrazliwosc-gluten-czyli-dieta-bezglutenowa-potrzebna-celiakii/
   7. https://www.researchgate.net/publication/320706443_Non-celiac_gluten_sensitivity_All_wheat_attack_is_not_celiac
   8. https://www.mp.pl/interna/